Het Grendel


Wissel 13A te Simpelveld met rechts de wisselsteller en links een dubbelgrendel (voor elke stand een apart grendel)



Functie van een grendel
Allereerst moet een grendel niet verward worden met een tongencontroleur. De laatste werkt namelijk puur elektrisch, terwijl een grendel ook dingen vastlegt. Een grendel wordt gebruikt voor het vergrendelen van diverse inrichtingen. Vroeger werd deze toegepast bij wissels, ontspoorinrichtingen, overwegen (grendel in de geleiding) en bruggen. Doel was het controleren van de juiste stand van de inrichting en deze tevens te vergrendelen tegen onregelmatige bediening.

Type grendel
Bij NS bestonden diverse types grendels. Even alles op een rijtje:

Werking van een mechanisch grendel


Een grendel van een wissel. Op de grendelschijf zit links van de schieters de verhoogde rand. De sleuf is slecht zichtbaar maar zit bovenin vlak bij de rand van de grendelschijf. Boven in beeld verdwijnen de grendelstangen naar de tongen van het wissel. Links komen de kettingen van de trekdraadgeleiding binnen. Links een draadsper. Deze werkt volgens hetzelfde principe. Duidelijk zichtbaar is de verhoogde rand welke door de schieters kan bewegen als het wissel correct ligt. De inkeping in de rand is niet zichtbaar maar zit op de foto onderin bij de schieters. Op de foto rechts staan twee grendelschijven.



De werking is globaal hetzelfde van elk type grendel alleen is de bouwvorm een beetje anders



Boven is een tekening van een mechanisch wisselgrendel te zien.
De ronde schijf is de grendelschijf. Hierop zit een verhoogde rand. Op de grendelschijf zitten schieters. Schieters zijn ijzeren strippen die met stangen aan het wissel vast zitten en vrij kunnen bewegen met de stand van het wissel mee naar rechts of links. In de schieters zitten sleuven. De sleuven hebben een speling van maximaal 5 millimeter. Door de sleuven past de verhoogde rand van de grendelschijf. Zit de rand verdraaid in de schieters dan is het wissel vergrendeld. Zitten de sleuven van de schieters verkeerd doordat bijv. het wissel niet in de juiste stand ligt, dan kan de rand niet door de schieters draaien en is het grendel niet bedienbaar.
Links op de tekening is het grendel ontgrendeld. Rechts is deze vergrendeld. Onder is een zijaanzicht te zien waarop ook zichtbaar is dat er een grendel voor een enkele stand en voor beide standen van een wissel bestaan.
Verschil met een draadsper is dat de grendelschijf rechtop staat en dus de rand niet op de schijf ligt maar aan de rand zit. Een grendel wordt bediend met een apart handel maar een draadsper zit gekoppeld met de draden van het sein of meerdere seinen. Voor elk sein was een eigen grendelschijf. Er waren o.a. uitvoeringen met drie schijven.


Nogmaals een zijaanzicht van een mechanisch grendel


  1. Stang van de wisselsteller

  2. Grendelstang

  3. Aanslagspoorstaaf. (vaste spoorstaaf)

  4. Wisseltong (bewegende spoorstaaf)

  5. Steen


Links op de tekening is te zien dat het wissel vergrendeld is. De rand past door de sleuf in de schieters. Rechts in de tekening is te zien dat door een steen het wissel niet in de eindstand is gekomen. Het grendel gaat er niet op.



Stopontspoorblok met slot en lantaarn rechts. Links zit een tongencontroleur. Foto's eronder: Links het Z-Slot van het stopontspoorblok. Achter het klepje zit het sleutelgat. Rechts: Nogmaals het ontspoorblok. Ditmaal is het blok eraf genomen maar wel vergrendeld (bij uitzondering kan dit hier wel). Het handel is bedoeld ter bediening van het stopontspoorblok.



Elektrisch grendel
Een grendel dat ook klassiek is, alleen nog steeds wordt gebruikt, is het elektrisch grendel. Dit grendel is net als het mechanisch grendel voorzien van een grendelstang naar het wissel. Een groot verschil is dat dit alleen wordt toegepast bij handwissels. Elektrische wissels hebben een vergrendeling en controle al in de steller ingebouwd.
Een elektrisch grendel werkt ook een beetje anders. Bij een mechanisch grendel werd het grendel bediend vanuit de post. Bij een elektrisch grendel is dit deels bedienbaar vanuit de post. De post ontgrendelt wel de pal van het mechanisme maar het grendel moet door de rangeerder er zelf vanaf worden gedraaid en na gebruik er weer opgezet worden. Hiervoor zit een knop verstopt onder een afdekkapje boven op het grendelhuis. Wanneer men het grendel kan verwijderen brandt er naast de knop een lampje ter indicatie dat het grendel ontgrendeld kan worden.


Een elektrisch grendel. Hier gebruikt als slot. Tussen de stang en het grendel zit nog een schuif. Veel gebruikt bij wisselsloten. Er zijn dus hier twee handelingen nodig om te ontgrendelen.



Automatische grendels verbonden met de wisselsteller


Naast de gebruikelijke vergrendeling zoals de draadsper en het grendel waren er ook vergrendelingen die door de trein geactiveerd werden. Er waren twee types: De druklat en het tijdgrendel. Beide waren via een stang verbonden met de wisselsteller en blokkeerde de wisselsteller bij de aanwezigheid van een voertuig.

Het tijdgrendel


Doorsnee van een tijdgrendel


Het tijdgrendel werkt vrij eenvoudig. Naast het spoor staat een pot met een membraam en ventiel. Aan het membraam zit een stang welke naar de wisselsteller gaat en daar normaal vrij ligt van het rondsel (draaiende schijf van de steller waar de ketting over loopt en de wisselstangen meet

Het tijdgrendel werkt vrij eenvoudig. Van de wisselsteller komt een stang welke kan bewegen met het omleggen van het wissel. In de stang zit net als bij een grendelschieter voorzien van twee sleuven, één voor elke stand. In die sleuven past een staaf welke als een wip verbonden is met een membraam in een pot en een pedaal langs de spoorstaaf. De wipstang ligt normaal vrij van de stang neer de wisselsteller. In de pot met het membraam zit ook een ventiel.
Als er een voertuig langs rijdt wordt door de aanraking van de wielen met het pedaal het pedaal naar onderen gedrukt en valt de wipstang in een van de sleuven en is de wisselsteller geblokkeerd. Als het wiel weg is zal het pedaal weer omhoog willen vallen. Echter door het membraam wordt een vertraging gegenereerd waardoor het even duurt voor de wipstang uit de sleuf valt. Zodra de wipstang weer in de normale stand staat is het wissel weer vrij bedienbaar.

De druklat


Aan de rechter spoorstaaf vlak voor het wissel is duidelijk zichtbaar de druklat. Deze kon weer via een stang het rondsel van de wisselsteller blokkeren d.d. 24 maart 1978 (foto: W. Vos)



Een andere manier van vergrendelen is de druklat. Ook deze wordt door de trein bediend. Voor het wissel ligt een lange lat langs de spoorstaaf die door een wiel van een voertuig naar onderen gedrukt kan worden. Ook hier werkt men weer met een stang met sleuven van af de wisselsteller die mee beweegt langs de druklat met de wisselsteller. Al de druklat bereden wordt zal deze in de sleuven grijpen en de stang blokeren. De wisselsteller is dan niet meer bedienbaar.


Een wisselsteller met druklat welke linksonder buiten beeld verder loopt. Duidelijk is de grendelstang van de druklat naar de wisselsteller te zien. (Foto: J.C.G. van de Meene)



Overwegboomgrendel


Een overwegboomgrendel. De draad van de overwegboom verdwijnt links op de grond in beeld (Foto J.C.G. vd Meene)


Overwegboominrichtingen welke mechanisch waren uitgevoerd en niet in het toestel zitten (handels) maar via een windwerk werden bediend kunnen mechanisch worden vergrendeld. Dit gebeurt via een overwegboomgrendel welke veel lijkt op een draadsper. De trekdraden van het sein zitten net als bij een draadsper om de grendelschijf. Echter aan de schieter (grendelstang met sleuven) zit ook een schijf waarover de draad van de overwegboom loopt. Als het sein getrokken is blokkeert net als bij een draadsper de grendelschijf de schieter. De schieter kan niet bewegen wat ook zorgt dat de draad van de overwegboom niet meer kan bewegen. De overwegboom zit vast.
Het systeem is vroeger toegepast op stations maar kwam niet vaak voor. Meestal als er meer dan twee overwegbomen waren en deze ook allen apart bediend werden dan werden de ovewegbomen voor de rechter weghelften vergrendeld. Zo kon bij opsluiting altijd de uitrijboom geopend worden.

Bruggrendel


Een tekening van een bruggrendel. Stang S komt van de brug af.


De meeste bruggen waren vergrendeld met een eenvoudig brugslot met Z slot. In een aantal gevallen kwam het voor dat deze vanuit de post centraal gegrendeld was. Dit gebeurde met een bruggrendel welke veel lijkt op een grendel. Er liep een set trekdraden naar de brug waar zich een grendel bevond. In de steller zat een schijf waarover de trekdraadgeleding liep. De schijf had net als een grendel een verhoogde rand. Anders dan bij een gewoon grendel was de schieter gekoppeld met de brug voorzien van wieltjes welke over de rand liepen en een stel veren omdat de bug bewoog tijden het berijden zodat het bruggrendel werd beschermd tegen de ergste klappen. Aan de stang zat een handel voor de brug te ontgrendelen. De stang stak op een strategische plaats zich vast in de brug. In de meeste gevallen zaten in dezelfde geleding van het bruggrendel tevens de stoplantaarns van de brug.

terug naar Home terug naar Uitleg